Door Brenda van Es
V oor veel mensen is niets prettiger dan autobiografisch schrijven. De reden daarvoor is simpel: er is niemand die de hoofdpersoon beter kent dan zijzelf. Natuurlijk zijn er de geijkte valkuilen waar we met z’n allen in kukelen als we een boek willen schrijven. De grootste is ‘gewoon beginnen’. Kan dat een valkuil zijn? Ja. Want beginnen zonder plan is zoiets als een huis bouwen zonder een bouwtekening. Het ontbreekt aan structuur van waaruit je gaat werken. Laat deze tips jou begeleiden in het gemodder, het geploeter en het plezier om jouw eigen boek te schrijven.
In Spanje begeleid ik mensen die hun levensverhaal of autobiografie willen schrijven waardoor ik veel schrijfplezier en schrijfgeploeter van dichtbij mee maak.
Eerst even iets rechtzetten. Het is niet zo dat een levensverhaal alleen iets is voor vrouwen van tachtig. Iedereen kan een moment in z’n leven hebben dat hij of zij denkt: Mijn leven, ik zou er een boek over kunnen schrijven. Ook als je dertig bent.
En dan nog iets, ik noem ze schrijvers, maar zo zien zij zichzelf dikwijls niet. Het belangrijkste argument, aldus de deelnemers, is dat ze geen boek hebben uitgegeven. Het merendeel van levensverhaalschrijvers schrijft voor een kleinere kring, en heeft niet de intentie ooit verkrijgbaar te zijn bij bol.com. Uitzonderingen daargelaten.
Tijdens mijn cursussen vraag ik de deelnemers: hoelang loop jij al met het idee om jouw boek te schrijven? Ze zeggen niet ‘al meer dan 10 jaar’, nee, ze zeggen ‘sinds 1987’. De eerste keer dat ik een exact jaartal hoorde verbaasde me dat nog maar in feite is het pure logica. Er gebeurde in dat specifieke jaar iets wat grote impact op desbetreffende persoon maakte. Moeder overleed, er vond een scheiding plaats, er ontstond ruzie met ouders of misschien verloren ze een kind. Deze grootse en meeslepende veranderingen in een mensenleven resulteren in het moment dat het ik-wil-een-boek-schrijven-syndroom wordt geboren. Daar zijn ze niet alleen in. Het is niet voor niets dat een titel als Schrijven Magazine nog altijd maandelijks haar ledenaantal ziet stijgen. Steeds meer mensen hebben de behoefte om hun waargebeurde verhaal te schrijven.
Neem je schrijfwens serieus
Misschien heb jij ook het ik-wil-een-boek-schrijven-syndroom te pakken. Wat betekent dat, ‘ik wil een boek schrijven’? Net zoiets als ‘ik wil een huis bouwen’? Dat zou betekenen dat het niet uitmaakt wat voor huis, wanneer, voor wie en met welk doel? Je gaat gewoon beginnen …?
Interessant.
Het is nog interessanter om schrijvers in de dop vragen te stellen als: welke ambitie(s) heb jij met je boek, wil je het publiceren, is het voor jezelf, lotgenoten, vakgenoten, buurtbewoners of voor de kinderen en kleinkinderen? Hoe ziet dat boek eruit, waar gaat het over, voor wie is het bedoeld? Om af te sluiten met: waarom zou iemand jouw boek willen lezen?
Gestamel, gestotter, getwijfel want eigenlijk weten ze het zelf ook niet. Misschien is het ook niet zo interessant. Ik kan het beter niet doen. Het is alleen maar negatief. Trouwens, ik kan niet eens schrijven, wat dacht ik wel! Ik zie het ze denken. Het ‘ik-wil-een-boek-schrijven’-syndroom wordt aan de kant gelegd maar wég is die schrijfwens natuurlijk niet. Die blijft bij je totdat je er gehoor aan geeft. Daarom, en dat is de eerste tip, moet je je schrijfwens serieus nemen, een fundament en een plan maken en aan de hand daarvan concrete stappen zetten.
Begin niet gewoon
Gewoon beginnen met schrijven mondt vaak uit in gepruttel op papier, losse flodders en gedachtenkronkels die zijn uitgeschreven. Dat wordt geen boek. Ik zeg niet dat het nutteloos is, maar er wordt niet geschreven volgens een plan, volgens een structuur. De ervaring is dat de dappere schrijver het verliest van de chaos op papier. Wat hoort waar, waar is de rode draad, wie doen er mee in het verhaal, waarom moet dit worden geschreven, is het überhaupt prettig om te lezen? Er staat van alles op papier maar de logica ontbreekt. Om moedeloos van te worden. En dat word je dan ook. Gegarandeerd. Je verliest het gevoel met je verhaal en stopt.
Zoek jouw schrijfreden
Oké. Het is je menens, je wilt echt een boek schrijven en maakt een schrijfplan, een structuur. Hoe ziet dat eruit? Zorg ervoor dat je weet wat je wilt met je verhaal en wat de reden is dat je gaat schrijven. Het liefst nog voordat je een letter op papier hebt gezet. Wandel, mijmer erover, lees een boek van een bekende schrijver die ook z’n verhaal heeft opgetekend en haal eruit wat zijn reden zal zijn geweest om te schrijven. Maar één ding: schrijf niet.
Tijdens mijn schrijfweken in Spanje hoor ik verschillende redenen. Het bijzondere is dat men denkt dat wat zij in hun hoofd hebben, ook voor de andere aan tafel zal gelden. Het tegendeel is waar. Zo zat er een vrouw aan de schrijftafel die de familiegeschiedenis op papier wilde zetten voor haar kinderen. Ook zaten er twee zussen die nog een appeltje te schillen hadden met een wijlen voorouder omdat er een geheim was onthuld dat alles binnen het gezin in een ander perspectief plaatste. En nummer vier was een ware (en blije) jobhopper (25 banen in 20 jaar) en die daarover wilde schrijven. Dan waren er nog twee dames die wilden vastleggen hoe de wereld is veranderd in de afgelopen vijftig jaar. Die laatste twee gaf ik het boek Gouden Jaren en zei ‘nou, jullie kunnen naar huis, het is er al’. Die twee dames wilden helemaal geen Gouden Jaren schrijven, dat werd ze al snel duidelijk, en ze begrepen dat ze hun schrijfreden moesten kanaliseren.
Het autobiografische genre biedt veel invalshoeken en de mantra ‘ik wil een boek schrijven’ is simpelweg te breed. De reden van een boek, waarom je het schrijft, bepaalt hoe lang jij het schrijven vol gaat houden. Het is de reden die ervoor zorgt dat je ook bij pagina 70 en 110 denkt, ‘dit verhaal moet er komen, en wel hier en hier om, alleen daarom kruip ik telkens weer achter de laptop’. Schrijven is hard werken en wachten op schrijfinspiratie, ammehoela, daar geloof ik niet in.
Een tijdje geleden signeerde Annejet van der Zijl voor mij haar boek De Amerikaanse Prinses. Ik vroeg haar een boodschap voor de deelnemers van de schrijfweken in Spanje op te schrijven. Het werd ‘Courage all the time’. Een quote die ik aan alle cursisten laat zien. Soms gaan mensen hier aan voorbij maar als je geen reden hebt, waar haal je dan the courage, de moed en daadkracht vandaan? Het is mooi als zo’n boodschap resoneert.
Trek laadjes open
Als je schrijfreden staat als een huis, volgt de volgende stap. Voor wie schrijf je? Lotgenoten, vakgenoten, stadsgenoten, baangenoten, of toch alleen voor jezelf, voor de kinderen, voor de hele familie? Als je een levensverhaal voor de kinderen schrijft wordt het een ander boek dan een levensverhaal voor de hele familie. Als je voor jezelf schrijft wordt het heel anders dan een boek voor een breder publiek, bijvoorbeeld voor mensen die zich in jouw verhaal herkennen. Onderwerpen binnen dit kader zijn er te over: autobiografieën over ziektes, psychopaten, kinderloos zijn of iets luchtigs als dagelijkse treinreiservaringen. In feite zijn dat ook levensverhalen maar ingezoomd op een bepaald onderwerp en voor een breder publiek.
Als je je schrijfreden hebt en weet voor wie je schrijft, maak je op basis hiervan een lijst van alle dingen waarover je kunt schrijven. Alles. Trek al je herinneringslaadjes open, laat alles toe. Emoties, feiten en nog belangrijker, associeer erop los. Stel dat je je herinnert dat je een ongeluk kreeg, haal dan alles erbij wat je je herinnert. Van de klap tot aan wat de arts tegen je zei. Als die arts op een vriend lijkt zet je dat erbij, als ‘ie rook naar bedorven melk ook en als de gedachte aan die vriend herinneringen naar boven haalt, schrijf je dat ook op.
Als je dit niet onder begeleiding doet, adviseer ik je de tijd te nemen en een plek in huis in te ruimen waar je aan de inventarisatie werkt zodat je deze georganiseerde chaos niet telkens op hoeft te ruimen. Zorg zelf voor een deadline want zonder tijdslimiet kun je hier eindeloos mee doorgaan.
Ben je klaar, cluster per onderwerp. Pak je schrijfreden er nog eens bij en bekijk opnieuw alles wat je hebt opgeschreven. Wat heeft je verhaal wel en niet nodig? Het is even pijnlijk maar meer dan de helft kan waarschijnlijk weg. Je houdt een prachtige lijst van onderwerpen over met dito details, en als het lukt, kun je daar al een concept-inhoudsopgave van maken.
Wees realistisch
Zoals Van Dis, zo zou ik wel willen schrijven. Als je op vioolles gaat, verwacht je dan dat je binnen afzienbare tijd naast de wereldberoemde violist Joshua Bell staat? Nee, toch? Van Dis schrijft zijn hele leven al, elke dag. Zonder schrijven kan de beste man niet leven. Voor de meesten die een levensverhaal willen schrijven, geldt dat niet. Die kunnen heel goed leven zonder, in tegendeel, ze hebben juist een zetje nodig om het te gaan doen. Het is hun overtuiging dat het familieverhaal, levensverhaal of dat ene waargebeurde verhaal op papier moet omdat nog veel meer mensen zich erin zullen herkennen. Dát is de beweegreden dat ze het boek gaan schrijven. Niet de schrijversvitaminen zoals dat voor Van Dis geldt.
Af en toe spreek ik iemand die mij vraagt: dus na die schrijfweek in Spanje is het boek niet af? Als die persoon dan al sinds 1996 een boek wil schrijven, getuigt dat van weinig zelfkennis en realiteitszin. Zorg bij het schrijven van je verhaal dat je een realistisch doel voor ogen hebt. Zowel in hoelang je erover zult doen, als in schrijfniveau. Je wilde geen bestseller schrijven, je wilde een boek schrijven.
Wat schrijven met je doet
Je levensverhaal of autobiografie schrijven geeft bergen inzicht, je gaat in feite een reis aan met jezelf. Van Dis verwoordde het ooit eens zo: „Ik weet nog goed dat ik op m’n 18de voor de kinderrechter moest verschijnen omdat ik dan officieel de naam van mijn vader zou krijgen, maar dat ik dat niet wou omdat ik die man haatte. Pas door erover te gaan schrijven en in het schrijven herinneringen toe te laten en constructies te maken, kwam er ook iets van genegenheid uit.”
Ook deelnemers aan de schrijfweken in Spanje ervaren dit. Je pen confronteert je met een andere waarheid dan die je altijd zag. Schrijven verrijkt je als mens, zeker als het autobiografisch is. De inzichten komen al schrijvende ongedwongen boven drijven.
Ook door te vertellen over je aankomende boek, door erover te praten zou het zomaar kunnen dat je leven en familiebanden in een ander daglicht komen te staan. Ik heb mooie voorbeelden van dichtbij mogen meemaken. Een dochter had een slechte relatie met haar vader. Toen hij overleed was ze opgelucht en daar had ze alle reden toe. Ze meende dat haar zus het overlijden van hun vader heel anders zag maar toen ze onlangs over haar boek vertelde liet de zus weten dat ze dat precies zo had ervaren. Ze begrijpen elkaar nog lang niet, maar toch stelt het gerust en herkennen ze dit gevoel bij elkaar. Een andere deelnemer vroeg haar dochter of zij iets wilde weten over haar leven zodat ze dat kon meenemen in haar levensverhaal. De vraag die zij stelde opende nieuwe gesprekken die moeder en dochter niet eerder hadden. Weer een ander schreef een brief in boekvorm aan haar kind die ze jaren niet had gesproken waarna hun relatie helemaal herstelde. Een levensverhaal geeft inzicht, voor jezelf maar ook voor de anderen die jouw boek mogen lezen. Wie dat zijn, dat bepaalt de schrijver.
Tot slot: word gedrukt
Met een schrijfreden en schrijfplan op zak verzamel je moed en daadkracht om ervoor te gaan. Het zijn precies de schrijfingrediënten die je hard nodig zult hebben bij het schrijven van je boek, die ervoor zorgen dat je gevoel houdt met je verhaal en doorzet. Ten tweede, ik kan het niet vaak genoeg zeggen, leg de lat niet te hoog want daardoor slaat het ‘ik-wil-een-boek-schrijven’-idee als een biertje dood. Als het niet in het begin gebeurt, dan wel halverwege, simpelweg door een te grote ambitie. Ten derde, creëer overzicht in de chaos, want dat zorgt voor structuur in hetgeen je te vertellen hebt. En dan weet je één ding zeker: voor je het weet ben je veranderd van een wandelend romannetje in een gedrukte.
Brenda van Es geeft het hele jaar door schrijfcursussen in Andalusië (Spanje) aan mensen die hun levensverhaal of autobiografie willen schrijven. Ze doet dit volgens de ©ES methode (Eerst Structuur).
